پرسش
السلام علیکم و رحمت الله و برکاته!
برادر دینی شما، بهاء از فلسطین هستم، از الله سبحانه و تعالی مسئلت داریم که شما صحت و عافیت باشید.
سوال من در خصوص شادباش‌گفتن اعیاد نصاری و مشارکت در اعیادشان است؛ چیزی‌که مرا وادار به این سوال ساخته جواب شیح تقی الدین رحمه الله است که این مسئله را جواز داده است؛ از شما می‌خواهم تا این موضوع را توضیح دهید؛ ضمیمه جواب سوال شیخ تقی الدین.
پاسخ
و علیکم السلام و رحمت الله و برکاته!
قبلاً به این ارتباط جواب داده بودیم که آن جواب را برای شما نقل می‌کنم:
برادر محترم، نسبت به سوال شما در مورد شادباش‌گفتن اعیاد اهل کتاب؛ قبل از این‌که در این خصوص برایت جواب دهم، بعضی از جوابات سابق مرتبط به این مسئله را برایت بیان می‌‌نمایم:
۱- به تاریخ ۳۰ جنوری ۱۹۷۰ چنین جوابی صادر شده بود: «حکم ملاقات نصاری و مشارکت در خوشی‌ها و اعیادشان و ملاقات از مریض‌ها و رفتن به جنازه شان چی است؟ مسلمان وقتی آنها را می‌بییند، باید چی کند؟ ارتباط این موضوع به حدیث شریف "لا تبادئوا اليهود والنصارى السلام ...الحديث"؛ یعنی شما سلام را با یهودیان و نصارای شروع نکنید، چیست؟
پاسخ: از رسول الله صلی الله علیه و سلم ثابت است که ایشان یهودی را که مریض بود ملاقات کردند و همچنان ثابت است که ایشان در برابر جنازۀ یهودی ایستاد شده و همچنان ثابت است که او علیه الصلاة و السلام مردم را به رعایت حقوق ذمی‌ها و حسن رفتار با آنها سفارش کردند؛ پس همه این مثال‌ها و امثال این دلایل، دلیل بر جواز ملاقات نصاری در خوشی‌ها و اعیادشان و دلیل بر عیادت مریض‌ها و رفتن به جنازۀ و عزاداری‌شان و آنچه به این اعمال مشابهت دارد، می‌باشد؛ اما حدیث (لاتبادئوهم باالسلام) خاص به سلام و حالتی دارد که در راه با یهودیان و نصاری مقابل می‌شویم و این حدیث صراحت در سلام دارد؛ پس این حدیث غیر از این حالت را شامل نمی‌شود. ۲۳ ذوالقعدۀ ۱۳۸۹ – ۳۰ جنوری ۱۹۷۰.»
۲- سپس به تاریخ ۱۷ جولای ۲۰۱۰م جوابی تحت این عنوان «دید و باز دید یهود و نصارای در خوشی‌های شان جایز است؟
پاسخ: دید و باز دید نصارای جایز است؛ زیرا این یک نوع نیکی بوده و نیکی در حق شان جایز است. ۱۷ جولای ۱۹۷۶.»
همچنان به تاریخ ۱۶ جنوری ۲۰۱۰م جواب صادر شده بود: « شادباش گفتن اعیاد اهل کتاب جائز است؛ اما این‌که بگوییم (و همچنان برای شما) در حقیقت این یک نوع مقایسه به حالتی است که در حدیث وارد شده که درجواب‌شان گفته شده است "وعليكم" وقتی‌که آنها می‌گویند السام علیکم... اما این غیر از آن مسئله است، زیرا آنچه که در حدیث وارد شده جواب این قول ایشان است "السلام عليكم" یعنی مرگ بر شما، پس نص حدیث بخاری و مسلم از طریق ام المومنین عائشه رضی الله عنها که گفته است:
«دَخَلَ رَهْطٌ مِنْ الْيَهُودِ عَلَى رَسُولِ اللَّه ، فَقَالُوا: السَّامُ عَلَيْكُمْ. قَالَتْ عَائِشَةُ: فَفَهِمْتُهَا فَقُلْتُ وَعَلَيْكُمْ السَّامُ وَاللَّعْنَةُ، قَالَتْ: فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ: «مَهْلاً يَا عَائِشَةُ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الرِّفْقَ فِي الْأَمْرِ كُلِّهِ»، فَقُلْتُ: يَا رَسُولَ اللَّهِ أَوَلَمْ تَسْمَعْ مَا قَالُوا؟ قَالَ: رَسُولُ اللَّهِ: «قَدْ قُلْتُ وَعَلَيْكُمْ»
ترجمه: گروهی از یهود بر رسول الله صلی الله علیه و سلم وارد شدند و گفتند السام علیکم، عائشه رضی الله عنها گفت: من این جملۀ شان را فهمیدم و گفتم و علیکم السام و اللعنة، عائشه گفت: رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمودند: ای عائشه فرصت بده، الله (سبحانه و تعالی) نرمی را در هرکاری دوست می‌دارد، پس من گفتم یا رسول الله شما نشنیدید که این‌ها چی گفتند؟ رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمودند: من برای شان گفتم و علیکم.
و در روایت دیگری از مسلم از طریق ابن عمر رضی الله عنهما روایت است که گفت رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمودند:
«إِنَّ الْيَهُودَ إِذَا سَلَّمُوا عَلَيْكُمْ يَقُولُ أَحَدُهُمْ السَّامُ عَلَيْكُمْ فَقُلْ عَلَيْكَ»
ترجمه: وقتی یهود بر شما سلام کنند، یکی از ایشان می‌گوید؛ السام علیکم پس شما هم برای شان بگوئید علیک.
به این ترتیب، می‌بینید که چنین بوده؛ زیرا آنها می‌گفتند؛ "السام عليكم". اما وقتی آنها کلمۀ خوبی به شادباش گویی ما گفتند، ما هم از آنها می‌پذیریم؛ اگر آنها گفتند، عید شما مبارک، برای شان جواب نیکو و صحیحی می‌دهیم؛ مثل این‌که برای شان بگوییم، تشکر از شادباشگویی شما و یا خوش آمدید و یا مانند این جواب و الفاظ جواب‌هایی‌که به شریعت مخالفت نداشته باشد. ۱۶جنوری ۲۰۱۰م» ختم.
از مسایل فوق موارد زیر واضح می‌شود:
شادباش‌گفتن عید اهل ذمه به الفاظ خوبی‌که مخالف شریعت نباشد، جایز است؛ لذا ما عید یهودیان و نصاری و کفار را ستایش نمی‌کنیم؛ یعنی برای‌شان نمی‌گوئیم عید شما مبارک و یا مانند این الفاظ. اما این تنها برای کسانی است که شرایط زیر را داشته باشند:
ا- آنکه از اهل ذمه بوده؛ کسانی‌که در بین مسلمانان و سرزمین مسلمانان زنده‌گی و عقد ذمه برای‌شان مصداق داشته باشد و به مسلمانان خیانت نکند.
ب- آنانی‌که علیه دین ما جنگ نکرده و کسی را بر اخراج از سرزمین‌های مان کمک نکرده باشند... چنانچه در آیۀ کریمه آمده است...
اما این‌که اهل ذمه بودن یهود و نصاری برای شادباش‌گفتن اعیاد و محافل شرط جواز است، دلیل آن در جواب اول یعنی جواب تاریخی ۳۰ جنوری ۱۹۷۰ ذکر شده و این جواب بر این مسئله صراحت دارد: «از رسول الله صلی الله علیه و سلم ثابت شده که او یهودی را که مریض بود ملاقات کردند و همچنان ثابت است که ایشان در برابر جنازۀ یهودی ایستاده شدند و همچنان ثابت است که او علیه الصلاة و السلام مردم را به رعایت حقوق ذمی‌ها و حسن رفتار با آنها سفارش کردند. پس همه این‌ها و امثال این دلایل، دلیل بر جواز ملاقات نصاری در خوشی‌ها و اعیادشان و همچنان دلیل بر عیادت مریضی و رفتن به جنازه و عزا داری شان و آنچه به این اعمال مشابهت دارد می‌باشد...»
ترجیح داده می‌شود که مقصد از این یهودیان و نصارای اهل ذمه بودند؛ چنانچه ایشان در بین مسلمانان و در ذمۀ مسلمانان زنده‌گی می‌کردند و رسول الله صلی الله علیه و سلم در مورد ذمی‌ها سفارش نمودند و همچنان وقتی جنازۀ یهودی از وسط‌شان می‌گذشت، سپس یهودی‌که رسول الله صلی الله علیه وسلم آن‌را در مرض‌اش ملاقات کرد، این یهودی رسول الله صلی الله علیه و سلم را خدمت می‌نمود؛ چنانچه در حدیث بخاری شمارۀ ۱۳۵۶ آمده است؛ از انس رضی الله عنه روایت شده است:
«أَنَّ غُلَاماً مِنَ اليَهُودِ كَانَ يَخدُمُ النَّبِيَّ ﷺ فَمَرِضَ، فَأَتَاهُ النَّبِيُّ ﷺ يَعُودُهُ، فَقَعَدَ عِندَ رَأسِهِ، فَقَالَ: أَسلِم. فَنَظَرَ إِلَى أَبِيهِ وَهُوَ عِندَ رَأسِهِ، فَقَالَ لَه: أَطِع أَبَا القَاسِمِ ﷺ. فَأَسلَمَ، فَخَرَجَ النَّبِيُّ ﷺ وَهُوَ يَقُولُ: الحَمدُ لِلَّهِ الذِي أَنقَذَهُ مِنَ النَّار»
ترجمه: جوانی از یهود رسول الله صلی الله علیه و سلم را خدمت می‌نمود و این جوان مریض شد، سپس رسول الله صلی الله علیه و سلم به عیادت این جوان آمده و بالای سر آن نشستند، سپس رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمودند: اسلام بیاور، آن جوان در حالی‌که پدرش نیز بالای سر او نشسته بود به سوی پدرش نگاه کرد، و پدرش نیز برای آن جوان گفت: از ابوالقاسم اطاعت کن، پس آن جوان اسلام آورد؛ سپس رسول الله صلی الله علیه وسلم در حالی از خانه بیرون شد که می‌فرمودند: حمد و سپاس الله را که آن را از آتش دوز نجات داد.
تمام این دلایل دال بر این است که آنچه در جواب اول ذکر شده، خاص به اهل ذمه است.
اما دلیل این‌که علیه دین ما جنگ نکرده و بر اخراج ما دیگران را کمک نکرده باشند، الی اخر؛ دلیل آن آیۀ کریمه است:
﴿لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ (8) إِنَّمَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ قَاتَلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَأَخْرَجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ وَظَاهَرُوا عَلَى إِخْرَاجِكُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾ [ممتحنه: 8-9]
ترجمه: الله (سبحانه و تعالی) شما را از نیکی سرشار و رعایت عدالت در حق کسانی‌که در امر دین با شما نجنگیده و شما را از دیار تان آواره نساخته اند نهی نمی‌کند؛ مسلماً الله (سبحانه و تعالی) عدالت‌گران را دوست دارد، الله (سبحانه و تعالی) شما را تنها از دوستی کردن با کسانی‌که در دین با شما جنگیدند و از اخراج‌تان پشتیبانی کردند، نهی میکند و هرکس آنها را به ولایت بگیرد چنین کسانی آنان اند ستم‌گران.
ابن کثیر در سبب نزول این آیۀ کریمه می‌گوید: «و این قول او تعالی ﴿لايَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ﴾ مفهوم آن این است که الله سبحانه و تعالی شما را از نیکی به کفاری‌که به خاطر دین شما علیه تان نجنگیده اند، منع نکرده است؛ مانند زنان و ضعفاء و جملۀ ﴿أَنْ تَبَرُّوهُمْ﴾ که گفته شده به معنی این است که با ایشان نیکی کنید و منظور از جملۀ ﴿وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ﴾ یعنی با ایشان عدل کنید؛ چون الله سبحانه و تعالی عدالت کننده‌گان را دوست دارد.
امام احمد گفته است؛ عارم برای ما گفت که عبدالله ابن مبارک برای ما گفت، مصعب ابن ثابت گفت، عامر ابن عبدالله بن زبیر گفت از پدرش شنیده که گفته است: قتیله بر دخترش اسماء بنت ابوبکر هدایای از قبیل غذای از خردل و کشمش، پنیر و مسکه داد؛ در حالی‌که قتیله زن مشرکۀ بود؛ پس اسماء از پذیرش آن هدیه و وارد شدن قتیله در خانه‌اش ابا ورزید، سپس من از عایشه رضی‌الله در این خصوص سوال کردم؛ سپس الله سبحانه و تعالی این آیه را نازل کرد: ﴿لا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ....﴾ سپس رسول الله صلی الله علیه و سلم عائشه رضی الله عنها را امر کرد تا هدیه‌های قتیله را قبول و آن‌را در خانۀ خود اجازه دهد.
و این قول الله سبحانه و تعالی: ﴿إِنَّمَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ قَاتَلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَأَخْرَجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ وَظَاهَرُوا عَلَى إِخْرَاجِكُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ﴾ [ممتحنه:9] ترجمه: الله (سبحانه و تعالی) شما را تنها از دوستی کردن با کسانی‌که در دین با شما جنگیدند و از اخراج‌تان پشتیبانی کردند نهی میکند و هرکس آنها را به ولایت بگیرد چنین کسانی آنان اند ستم‌گران.
یعنی شما را از دوستی آنانی‌که با شما موقف دشمنانۀ گرفتند و با شما جنگیده و شما را بیرون و بر دشمنان شما بر اخراج شما کمک کردند، شما را از دوستی با آنان نهی نموده و شما را به دشمنی شان امر میکند؛ سپس بر دوستی شان سخت هشدار داده است:
﴿وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾ [ممتحنه:9]
ترجمه: و هرکسی آنها را به ولایت بگیرد چنین کسانی آنان اند ستم‌گران.
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَالنَّصَارَى أَوْلِيَاءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾ [مائدة: ۵۱]
ترجمه: ای کسانی‌که ایمان آورده اید، یهودیان و مسیحیان را دوست نگیرید، بعضی از آنها دوست بعضی دیگرند و هرکس از شما که آنان را به دوستی بگیر،د از آنها محسوب می‌شود، مسلماً الله (سبحانه و تعالی) ستم‌گر را به سر انجام نمی‌رساند.
بنا به دلایل فوق، شادباش‌گفتن اعیاد اهل ذمه به سخنی‌که خلاف شریعت نباشد، جایز بوده و همچنان شادباش‌گفتن غیر اهل ذمه از کفار به کلامی‌که خلاف شریعت نباشد، جایز است؛ پس شادباشگویی از جمله نیکوکاری بوده اما مشروط به این‌که آیۀ کریمه بر آن مطابقت پیدا کند؛ یعنی شرط شادباش‌گفتن اهل کتاب و کفار در اعیادشان این است که علیه دین ما نجگنیده و از سرزمین مان اخراج مان نکرده و دیگران را بر اخراج ما کمک نکرده باشند:
﴿لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾ [ممتحنه: 8]
ترجمه: الله (سبحانه و تعالی) شما را از نیکی سرشار و رعایت عدالت در حق کسانی‌که در امر دین با شما نجنگیده و شما را از دیار تان آواره نساخته اند نهی نمی‌کند.
اما شکی نیست که این حالت در این زمان کم است.
امیدوارم جواب سوال شما به همین حد کفایت کند و الله سبحانه و تعالی از همه عالم‌تر و با حکمت‌تر است.
برادرتان عطاء ابن خلیل ابوالرشته
مترجم: مصطفی اسلام
